Γεννήθηκα έτσι ή έγινα έτσι;
Συχνά οι άνθρωποι παρατηρούν τη συμπεριφορά τους και αναρωτιούνται γιατί αντιδρούν με ένα συγκεκριμένο τρόπο. Ειδικά όταν οι αντιδράσεις τους, τους προκαλούν δυσκολίες στη ζωή τους, τότε προσπαθούν να καταλάβουν τι φταίει. Αναρωτιούνται «γιατί αντιδρώ έτσι;», «γιατί είμαι έτσι;». Προσπαθούν να αναζητήσουν εξηγήσεις σκεπτόμενοι αν γεννήθηκαν έτσι ή έγιναν από τις εμπειρίες που είχαν. Ας δούμε τι πραγματικά συμβαίνει στηριζόμενοι στα ευρήματα της ψυχολογίας.
Όταν ένας άνθρωπος γεννιέται κουβαλά μαζί του κάποιες έμφυτες αντιδράσεις ως αποτέλεσμα των γονιδίων του. Το σύνολο των γονιδίων που έχει ονομάζεται Γονότυπος. Ο Γονότυπος δεν είναι ο αποκλειστικός λόγος δημιουργίας του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς. Είναι μόνο το σύνολο των γενετικών χαρακτηριστικών μας.
Ωστόσο,η τελική συμπεριφορά και η προσωπικότητα ενός ανθρώπου είναι το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης του Γονότυπου με το περιβάλλον. Περιβάλλον εννοούμε τόσο το φυσικό περιβάλλον (ατμόσφαιρα, ρύπανση, μόλυνση, το περιβάλλον της μήτρας στην εγκυμοσύνη) όσο και το κοινωνικό περιβάλλον, δηλαδή γονείς, συγγενείς, γειτονιά, σχολείο, πολιτισμός. Αυτή η αλληλεπίδραση Γονότυπου-Περιβάλλοντος μας δίνει το τελικό, μοναδικό αποτέλεσμα ξεχωριστών χαρακτηριστικών του κάθε ανθρώπου και λέγεται Φαινότυπος.
Για παράδειγμα, κάποιος στο Γονότυπο του μπορεί να έχει γονίδια για μπλε, πράσινα και καφέ μάτια και είναι η επίδραση του περιβάλλοντος αυτή που επηρεάζει το τελικό χρώμα ματιών. Μπορεί να υπερτερήσουν τα γονίδια των μπλε και πράσινων ματιών επειδή γεννήθηκε πχ στη Σουηδία και έτσι ο τελικός Φαινότυπος να είναι τα γαλαζοπράσινα μάτια.
Έχοντας ως δεδομένο το παράδειγμα αυτό, μπορούμε να πούμε πως η προσωπικότητα ενός ανθρώπου, οι μοναδικές του αντιδράσεις είναι ο συνδυασμός της δυναμικής αλληλεπίδρασης Γονιδίων-Περιβάλλοντος.
Τα γονίδια καθορίζουν την ιδιοσυγκρασία του ατόμου, το ταπεραμέντο του και έπειτα η αλληλεπίδραση αυτής της ιδιοσυγκρασίας με τις αντιδράσεις του περιβάλλοντος απέναντι της, δημιουργούν την προσωπικότητα του ατόμου. Το πόσο σημαντικό είναι το κάθε ένα από αυτά στην εκδήλωση κάποιου χαρακτηριστικού είναι ακόμη κάτι που ερευνάται από τους επιστήμονες της συμπεριφοράς. Σε κάποια χαρακτηριστικά τα γονίδια παίζουν ένα σημαντικότερο ρόλο και σε κάποια άλλα το περιβάλλον. Δεν είναι εύκολο να πιστοποιηθεί πόσο ακριβώς το καθένα από αυτά και σε ποια χαρακτηριστικά.
Ας πάρουμε για παράδειγμα τον Δείκτη Νοημοσύνης. Αν ένας άνθρωπος στο Γονότυπο του βρίσκεται γραμμένο να αποκτήσει νοημοσύνη μεταξύ 80-110, είναι το περιβάλλον που θα παίξει ρόλο αν τελικά θα έχει Δείκτη Νοημοσύνης 80, 85, 95, 105 ή 110. Αν δεν τον τροφοδοτεί με ερεθίσματα θα έχει το κατώτερο όριο, ενώ αν τον τροφοδοτεί με πολλά ερεθίσματα θα φτάσει στο ανώτερο. Ωστόσο, δεν θα μπορέσει ποτέ να τον κάνει το περιβάλλον να αποκτήσει Δείκτη Νοημοσύνης μεγαλύτερο από αυτό που του επιτρέπει ο Γενετικός του κώδικας, όσα ερεθίσματα και αν του δώσει. Δηλαδή ο άνθρωπος αυτός όσο κι αν προσπαθήσει ιδιοφυία με Δείκτη Νοημοσύνης 130 δεν γίνεται να αποκτήσει.
Από την άλλη πλευρά, όλοι είμαστε Γενετικά προγραμματισμένοι να φοβόμαστε, όμως ουδείς γεννιέται προγραμματισμένος βιολογικά να αποκτήσει κάποια συγκεκριμένη φοβία. Δηλαδή, κανείς από όσους φοβούνται τους σκύλους δεν έχει το γονίδιο της κυνοφοβίας, γιατί δεν υπάρχει. Μόνο μια απειλητική εμπειρία στο περιβάλλον του με ένα σκύλο μπορεί να τον κάνει φοβικό.
Συνοψίζοντας, οι τελικές μας συμπεριφορές και η προσωπικότητα μας είναι αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης Γονότυπου-Περιβάλλοντος. Αυτή η διαδικασία αλληλεπίδρασης λέγεται Οντογένεση.
Ούτε γεννιόμαστε, ούτε γινόμαστε! Αυτή είναι μια απλοϊκή εξήγηση ή το ένα ή το άλλο. Είμαστε αποτέλεσμα και των δύο διαδικασιών. Αυτός είναι και ο λόγος που οι ψυχολόγοι δίνουν σημασία τόσο στο να μάθουν την ιδιοσυγκρασία του ατόμου, όσο και το περιβάλλον του και ενδιαφέρονται τόσο σχολαστικά για την ανατροφή και τα βιώματα ενός ατόμου όσο μεγάλωνε. Σε αυτό θα αναφερθούμε πιο αναλυτικά σε επόμενο άρθρο.
